Şiir Çevirisi Yapmak İmkânsızdır

İyi ki imkânsızı başaran çevirmenlerimiz varmış!

İnsanoğlu, yüzyıllar boyu duygularını ve düşüncelerini ifade etmek için sanatın çeşitli formlarını kullanmıştır: resim, müzik, edebiyat. Şiir de insanların kendilerini anlatmak için kullandığı edebiyat türlerinden biridir ve ilk bakışta kelimelerin oluşturduğu bir bütün olarak gözüken yapı, ardında her okuyana farklı bir anlam ifade eden oldukça karmaşık bir sanat biçimidir. Şiir, insani duyguların yanı sıra politik, sosyal ve kültürel anlamlar da barındırır, yani bir şiir yalnızca kişinin duygularını ifade etmek için değil, kişinin kökeni, içinde bulunduğu durum hakkında olumlu veya olumsuz eleştiri yapmak için de yazılır. Hatta Osmanlı ve İngiliz edebiyatında sıkça görüldüğü üzere, bir başka kişiyi övmek için söz konusu kişiye methiyeler bile dizilmiştir. Şiir, işte bu çok yönlülüğü sebebiyle karmaşıktır ve bu sofistikeliği nedeniyle şiir çevirisi yapmak, bazı dil uzmanları tarafından imkânsız olarak görülür.

Şiir Çevirisi Yapmak Sahiden İmkânsız mıdır?

Şiir, yalnızca anlamsal açıdan değil biçemsel olarak da karmaşık bir yapıdır. Şiir çevirisi yaparken biçemi korumak ve kaynak metne sadık kalmak mühimdir. Kimi zaman kullanılan biçem, şair tarafından bir amaç doğrultusunda seçilir ve bu nedenle, biçem muhakkak korunmalıdır. Ancak şiir çevirisinde biçemi korumak duyulduğu kadar basit değildir; söz oyunlarının ve ses unsurlarının veya şair tarafından kaynak dilde kullanılan bir metaforun hedef dilde karşılığı olmayabilir. Tam da bu nedenden ötürü bazı dil uzmanları, şiir çevirisi yapmanın imkânsız olduğunu düşünür ancak aslında değildir. Şiir çevirisinde çeviri kayıpları sıklıkla görülür ve bu da kaynak metne tamamen sadık kalarak tam bir çeviri yapmanın mümkün olmadığını kanıtlar niteliktedir: kimi zaman biçemi korurken anlam kayıpları yaşanır, kimi zaman da mesaja sadık kalınmak isterken biçemsel değişiklikler kaçınılmaz olur.

Şiir çevirisi esnasında yapılmaya mecbur kalınan değişikliklere bir örnek vermek için, Amerikan edebiyatının ünlü şairi Langston Hughes’un Christ in Alabama isimli şiirini ve Talât Sait Halman’ın İsa Alabama’da diye yaptığı çevirisinin ilk dizelerini sunmak sağlıklı olacaktır.

Örnekte de görüldüğü üzere, Nigger kelimesinin Amerikan kültüründe taşıdığı hakaret vurgusu, Türkçe karşılığı olan zenci kelimesinde yoktur. Kaynak metinin ikinci dizesinde dövüldüğü ve ten rengi vurgulanırken, hedef metinde hangi alet ile dövüldüğü eklenmiş ve ten rengi için kara kelimesi kullanılmıştır fakat kaynak metinde kullanılan “black” kelimesinin hedef dilde tam karşılığı “siyahidir.” Bütün bu farklılıkların yanı sıra, ikinci ve üçüncü dizede görülen uyak yapısı, hedef dilde korunmuştur. Bu örnekten görüldüğü üzere, şiir çevirisi yaparken kimi zaman farklılıklar, eklemeler veya çıkarmalar yapılması zorunludur.

Şiir Çevirisinde Yapılması Gerekenler

• Şiiri birkaç kez okuyarak altta yatan anlamı çözmek
• Şair hakkında detaylı bir öz geçmiş araştırması yapmak
• Şiirin barındırdığı kültürel ögeler hakkında araştırma yapmak
• Eğer kültürel ögeler var ise hedef kitlenin anlayacağı bir biçimde ve özgünlüğünü de bozmadan bu ögeleri yerelleştirmek
• Kaynak metinde uyak düzeni ve ses uyumu gibi biçemsel ögeleri dikkatlice incelemek
• Kaynak metne, asıl, yan ve çağrışımsal anlamlara olabildiğince sadık kalmak

Ya İmkânsızı Başarmayı Denemeselerdi?

İyi ki imkânsızı başaran çevirmenlerimiz varmış! Yoksa Aragon’u anlamak için Fransızcayı, Puşkin’i anlamak için Rusçayı, Eliot’u anlamak için İngilizceyi, Dante’yi anlamak için İtalyancayı, Lorca’yı anlamak için İspanyolcayı… Nasıl öğrenebilirdik ki onca dili kültürüyle, tarihiyle birlikte hem! Şiir çevirisi zordur ama imkânsız değildir.